پكيج آموزش كمانچه از صفر تا صد بصورت مجازي و تصويري

ساز كمانچه تاثير زيادي بر بقا و پيشرفت موسيقي سنتي ايراني داشته است. همه ي موسيقي دانان و بزرگان موسيقي ايراني معتقدند كه كمانچه، پس از تار اصلي ترين ساز ملي ايران است. كمانچه با صداي خش دار و تو دماغي اش، همواره بخش مهمي از هويت موسيقي ايراني بوده است.

اين ساز هم در تك نوازي و هم در گروه نوازي جايگاه ويژه اي داشته و دارد. بعضي از بزرگان موسيقي معتقدند چنانچه در قطعه اي متشكل از سازهاي مختلف ايراني، بخش مربوط به كمانچه درست و زيبا اجرا شود، آن قطعه گوش نواز و زيبا خواهد بود و برعكس چنانچه بخش مربوط به كمانچه بد اجرا شود، كل قطعه بد و گوش خراش خواهد بود.

نواي كمانچه، چه غمگين بنوازد و چه شاد، گويي قصه گوي تاريخ سرزمين ماست و از تلخي ها و شيريني هاي مردم اين سرزمين مي گويد. اين ساز به ثبت جهاني در سازمان يونسكو رسيده است.

تاريخچه كمانچه

گفته مي شود ريشه ي كمانچه، ساز رباب بوده است و در طول زمان تكامل يافته و به كمانچه تبديل شده است. رباب در واقع به زبان عربي همان كمانچه است. در كتاب موسيقي كبير اثر ابونصر فارابي، تصوير سازي شبيه به كمانچه وجود دارد كه رباب ناميده شده است. البته اين ساز فرق هايي هم با كمانچه دارد از جمله اينكه در آن زمان ساز رباب دو سيم داشته كه بعدها به سه سيم تكامل يافته، و همانطور كه مي دانيد كمانچه ي امروزي چهار سيم دارد.

روح الله خالقي نيز عقيده دارد ساز رباب ريشه ي كمانچه است و پس از تكامل در طول زمان به كمانچه ي امروزي تبديل شده است. او در كتاب سرگذشت موسيقي ايران به اين مسأله مي پردازد و اشاره مي كند كمانچه در دوران صفوي و پس از آن به عنوان يكي از سازهاي اصلي موسيقي ايراني جايگاه مهمي پيدا كرد.

البته ساز كمانچه سازي كهن است كه در سال هاي دور نيز در موسيقي قومي بخش هاي مختلف ايران وجود داشته است. كمانچه ي تركمني، آذربايجاني، لري، بختياري و كمانچه محلي كرمانجي و .... هركدام ويژگي هاي خاص خود را دارند و به يكي از اقوام ايراني مربوط مي شوند.

آشنايي با ساختمان كمانچه

كمانچه يك ساز زهي - آرشه اي است كه بخش هاي مختلف آن از جنس هاي مختلفي مثل چوب، فلز، پوست و استخوان تشكيل شده است. 

ساز كمانچه در حالت نشسته نواخته مي شود، نوازنده درحاليكه كمانچه را به حالت عمودي در دست چپ نگه داشته است، با انگشت هاي همين دست روي دسته حركت مي كند و كمانه يا آرشه را به شكل افقي با دست راست، حركت مي دهد و به شكل رفت و برگشت بر روي سيم ها مي كشد. 

ساز كمانچه يك پايه ي فلزي دارد كه به شكل ميله است و يك خار در پايين اين ميله قرار گرفته كه روي پا يا روي زمين قرار مي گيرد. چوبي كه براي ساختن كمانچه استفاده مي شود، معمولا چوب درخت توت يا افرا است كه كهنه شده و عمل آمده است. طول كمانچه از پايين تا بالا، يعني از پايه ي فلزي تا صراحي كه بالاترين قسمت ساز و بالاي سرپنجه است حدود 75 سانتي متر است.

ساختار ساز كمانچه

دايره المعارف فارسي جلد دو در مورد كمانچه اينگونه نوشته است: كمانچه؛ از سازهاي زهي قديم ايران و در واقع نوع تكامل يافته رباب است. كاسه گرد و پايه آهني دارد و مانند تار و ويولون سيم‌هاي آن را با گوشي محكم و كوك مي‌كنند. كماني كه با آن كمانچه را مي‌نوازند كمانه نام دارد و همان است كه در ويولون كلمه فرانسوي آرشه به معني كمان كوچك جاي آن را گرفته است.

قسمت هاي تشكيل دهنده ساز كمانچه

قسمت اصلي تشكيل دهنده ي ساز كمانچه، كاسه ي آن است كه در شكل ها و چوب هاي مختلف ساخته مي شود. كاسه هاي كمانچه هاي مختلف ممكن است در اندازه ها و با چوب هايي از جنس هاي مختلف ساخته شوند. 

كاسه ي كمانچه عموما به شكل كروي يا مخروطي ناقص ساخته مي شود. كمانچه هايي كه كاسه ي آنها به شكل مخروط ناقص است را معمولا به صورت پشت باز درست مي كنند.

اين مدل از كمانچه بيشتر در استان هاي مركزي ايران، خصوصا لرستان رايج هستند. اين نوع از كمانچه ها صدايي قوي و شفاف دارند و به دليل اينكه كاسه ي آنها سبك وزن است براي نواختن قطعاتي كه احتياج به چرخاندن سريع كمانچه دارند آسان تر هستند.

كاسه هاي كروي كمانچه ها  به دو شكل ساخته مي شوند، يك تكه و يا تركه اي كه از كنار هم گذاشتن تركه ها درون قالب و خم كردن آنها ساخته مي شود. نوع پشت باز كمانچه ها عموما از چوب توت يك تكه درست مي شود. 

كاسه هاي كروي يك تكه ممكن است از چوب هاي مختلفي ساخته شوند، اما معمولا از چوب گردو براي ساخت آنها استفاده مي شود. كاسه هاي كروي از كاسه هاي تركه اي سنگين تر هستند و به همين دليل چرخاندن ساز در آنها سخت تر است.

كاسه كمانچه در شهرها و استان هاي مختلف ايران ممكن است باهم متفاوت باشد، اما كاسه كمانچه به شكل سنتي قطري حدود بيست سانتي متر دارد. درحاليكه كاسه ي كمانچه ي تركمن ها بسيار كوچك تر است. در كشور هاي ديگر نيز سازهايي شبيه به كمانچه دارند كه اغلب با پوست نارگيل ساخته مي شوند و قطر كاسه ي آنها كوچكتر است.

بر روي دهانه ي كمانچه يك پوست مي كشند كه ممكن است پوست حيوانات مختلفي از جمله گاو، آهو يا ماهي باشد.

برعكس كاسه ك به شكل هاي مختلفي ساخته مي شود، دسته ي كمانچه معمولا به يك شكل ساخته مي شود و جنس آن از چوب درخت گردو است. فرم دسته به شكل مخروطي ناقص و قطر آن از پايين به بالا كمي زياد مي شود. طول دسته ي كمانچه هم حدود 31 سانتي متر است.

امروزه كمانچه داراي 4 سيم است، اما اين تعداد در گذشته سه سيم بوده است. سيم پس از عبور از روي شيطانك و دسته، از روي كاسه گذشته و به سيم گير متصل مي شوند.

براي نواختن كمانچه از آرشه استفاده مي شود، كه ابتدا به نام كمانه شناخته مي شده است. آرشه در واقع چوبي به طول 60 سانتي است كه به يك طرف خم شده و جنس آن از موي دم اسب است.

برعكس سازهاي زهي غربي، كه موي آرشه محكم روي چوب كشيده مي شود، موي آرشه ي كمانچه محكم روي چوب كشيده نمي شود، خود نوازنده در هنگام نواختن ساز فشار آرشه روي سيم را تنظيم مي كند.

صداي كمانچه به موارد مختلفي وابسته است از جمله: جنس چوب، شكل كاسه، اندازه هاي ساز، جنس پوست، ضخامت كاسه در نقاط مختلف، خرك، جنس سيم ها و....

نوازندگان مطرح كمانچه

از تعدادي از نوازندگان قديمي كمانچه آثاري ضبط شده و به جا مانده است مانند باقرخان رامشگر، حسين خان اسماعيل زاده، و صفدر خان. در قرن چهاردهم شمسي، ويولن كه يك ساز آرشه اي غربي محسوب ميشد،  براي اولين بار وارد ايران شد و به موسيقي ايراني راه يافت.

بعد از ظهور ويولن براي مدتي كمانچه در موسيقي ايراني كم فروغ گشت تا زمانيكه بار ديگر به همت روح الله خالقي، علي اصغر بهاري شروع به نواختن و پراكندن نواي كمانچه كرد و با تربيت شاگردان چيره دست توانست كمانچه را به عرصه موسيقي برگرداند و به اين ساز اصيل و فوق العاده رونقي دوباره ببخشد.

بنابراين از تاثيرگذارترين چهره هاي موسيقي بر روي ساز كمانچه مي توان از علي اصغر بهاري نام برد، به حدي كه تمام نوازندگان كمانچه ي امروزي به نوعي پيرو و شاگرد مكتب او هستند. 

از برچسته ترين چهره هاي كمانچه نوازي در ايران ميتوان به استاداني چون محمدرضا لطفي و كيهان كلهر اشاره كرد. در كنار اين چهره هاي بنام، استيد چيره دست ديگي نيز به رونق و حفط ساز كمانچه كمك كرده اند كه ميتوان به نام هاي ايشان اشاره كرد: داوود گنجه‌اي، محمد مقدسي، علي اكبر شكارچي، مهدي آذرسينا، درويش‌رضا منظمي، هادي منتظري، سعيد فرجپوري، اردشير كامكار

تك نوازي كمانچه استاد كيهان كلهر

 منبع: سايت گوشنوازان / پكيج آموزش كمانچه از صفر تا صد بصورت مجازي و تصويري